فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم (کتاب)

فَرَجُ المَهموم فی تاریخ عُلَماءِ النُجوم کتابی به زبان عربی نوشته علی بن طاووس حلی، متوفای ۶۶۴ق است. موضوع کتاب، بیان موارد حلال و حرام از ستارگان و شرح‌حال موافقین و مخالفین با این علم و کسانی که عالم به این علم بوده‌اند، است و اثبات اینکه ستارگان مؤثر در این عالم نیستند؛ بلکه تنها نشانه‌هایی از طرف خداوند بر حوادث هستند . نام کامل کتاب آنچنان که در مقدمه کتاب آمده فَرَجُ المَهموم فی معرفة نَهج الحَلال من علم النُّجوم است.

درباره مولف

سید رضی الدین، علی بن موسی بن جعفر بن طاووس مشهور به سید بن طاووس، (۵۸۹-۶۶۴ق) از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) و امام سجاد(ع) از بزرگترین عالمان شیعه و نویسنده کتاب‌های بسیاری است. وی استاد بزرگانی همچون علامه حلی و پدر او (شیخ یوسف سدیدالدین) است. او به سبب سجایای اخلاقی بسیار، تقوا و مراقبه فراوان، حالات عرفانی و کراماتش به جمال العارفین معروف و مشهور است.

علم نجوم

یکی از قدیمی‌ترین علم‌های موجود در جهان، علم نجوم است که قرن‌ها قبل از اسلام هم گسترش فراوانی داشته است. اسلام با این علم دو برخورد متفاوت داشت، از یک سو مقابل آن ایستاد و آن را رد کرد و از سویی دیگر بر برخی احکام آن مُهر قبولی زد.

در مقابل، آن نجومی که یک علم است و برای شناخت راهها، قبله، سال، ماه و ... به کار می‌رود و از سویی ستارگان و وضعیت آنها را تنها نشانه‌ای از طرف خداوند بر بعضی حوادث می‌داند، هیچ منعی ندارد و بسیاری از بزرگان مسلمین هم آن را آموخته و از آن استفاده کرده‌اند.

نام کتاب و تاریخ تألیف

این کتاب با نام فرج المهموم بمعرفة منهج الحلال و الحرام من علم النجوم نیز معرفی شده است. سید ابن طاووس، کتاب فرج المهموم را در سال ۶۵۰ هجری و در جوار بارگاه سید الشهداء(ع) به اتمام رسانده است.

محتوای کتاب و ابواب آن

آنچه سید ابن طاووس در این کتاب اثبات می‌کند آن است که؛ نجومِ ممنوع و مورد نکوهش در زبان شرع و دین آن است که ستارگان را دارای قدرت و فاعلیت و آنها را منشأ بسیاری از حوادث می‌داند و برای آنها مؤثریت قطعی قائل است.

سید ابن طاووس کتاب خویش را به یک مقدمه و ۱۰ باب تقسیم کرده است:

• مقدمه: شامل مطالبی است در اینکه علم نجوم و احکام آن قطعی نیست و موارد خطا در آن فراوان است و مالک و مؤثر اصلی خداست.
• باب اول: در اینکه نجوم و علم به آن از آیات الهی و معجزات پیامبر(ص)است.
• باب دوم: رد سخن کسانی که می‌گویند ستارگان قدرت مستقلی هستند در دنیا و با اختیار خود کار می‌کنند و تأثیر می‌گذارند.
• باب سوم: روایاتی از معصومین(ع) پیرامون صحت علم نجوم
• باب چهارم: روایتی از امام هفتم در دفع مرگ از کسانی که مرگشان به حساب نجوم رسیده باشد.
• باب پنجم: اسامی علمای شیعه که به علم نجوم آگاهی داشته‌اند.
• باب ششم: علمای دیگر فرقه‌های اسلامی در علم نجوم
• باب هفتم: عده‌ای از علمای نجوم که قبل از اسلام احکامی داشته‌اند.
• باب هشتم: احکام علمای نجوم پس از اسلام، چه آنها که مسلمان بوده‌اند و چه غیر مسلمانها.
• باب نهم: منکرین صحت احکام نجوم و ادله آنها و اقسامشان.
• باب دهم: کسانی که تمام علم نجوم را دانسته و در عین حال بی‌نیاز از آن بوده‌اند که عبارتند از پیامبران و ائمه (ع) و روایاتی از خبر دادن آنها به وقایع.

اعتبار کتاب

این کتاب، به‌خاطر ارزش و اعتباری که داشته و مؤلف آن نیز از بزرگانِ امامیه و مورد اعتمادترین علمای آنهاست، مورد توجه خاص و عام در طول چندین قرن بوده و بزرگانی چون علامه مجلسی در بحار الأنوار، محمدباقر دهدشتی بهبهانی در الدمعة الساکبة و شیخ عبدالنبی کاظمی در تکملة از آن استفاده نموده و مطالب آن را نقل کرده‌اند.

پانویس

منابع

• ابن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم،‌ دار الذخائر، ۱۳۶۸ق.
• تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة، بیروت،‌ دار الاضواء.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
• فرج المهموم، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۹ش.